Бизнинг эътикод рисоласининг шархи
|
||
Бизнинг эътикод. (Таржима ва изох.) Бизниг эътикод - 1.Аллохга иймон, У Зотнинг фаришталарига, китобларига, пайгамбарларига, охират кунига ва такдирга ишонишдан иборатдир. Изох: Азиз китобхон! Эътикод бобида ёзилган бошка манбалaрда иймон рукнлари 7 та булиб келади. Бу китобда мусонниф р. иймон рукнларини 6 та деб айтганлар. Бунинг сабаби – бошка манабаларда 7-рукн килиб берилган кайта тирилишга ишониш кисмини мусонниф – охират кунига иймон деган кисм ичига киритганалар, чунки охират кунига ва кайта тирилишга ишониш бир-бирига якин нарсалар хисобланади. 1. A Л Л О Х Г А И Й М О Н: “Aввало, Аллохни бор деб, Уни Роб деб, У Зотни яратувчи эканига, мутлак мулк эгаси эканига ва барча ишларни бошкарувчи эканига иймон келтирамиз”. Изох: Роб сузи – араб тилидан тарбиячи, бошкарувчи деб таржима килинади. Акийда (эътикод) илмида бу сузни рубубият деб хам ишлатилади. Роб сузи – Аллох таалога нисбатан ишлатилганда хам – бошкарувчи, тарбия килувчи маъноларини англатади. Биз биламизки, тарбия килувчи ва бошкарувчи деган сузлар бандага нисбатан хам ишлатилади. Аммо, Аллох таалонинг тарбия килиши ва бошкаруви билан, банданинг тарбия килуви ва бошкаруви уртасида жуда катта фарк булиб, биз буни куйидагича тушунамиз: 1. Тарбия килиб ёки бошкариб турган бандани Энг буюк тарбиячи ва бошкарувчи булган Зот – Аллох тало яратгандир. 2. Тарбия килиш ва бошкариш иктидорини бандага – Аллох таало инъом этган. 3. Аллох тало азалдан бошкарувчи булган ва абадий бокарувчи булиб колади, банда эса, онанинг корнидан тугилиб, катта булиб, ё бошкарувчи будади ёки йук. 4. Аллох таалонинг бошкаруви ва тарбияси – яратиш, бошкариш, ирода, кудрат ва мулкдорлик ьаъноларини англатади. Банданинг бошкаруви эса – хаммамиз учун маълум булган тор, дунёвий доираларда колиб кетади. Шу сабабли хам, Аллох таалони ва бандани тарбиячи ва бошкарувчи деб бир хил атасакда, бу атамаларнинг бир биридан фарки жуда катталигича колаверади. Яхши билишимиз лозимки, Аллох таалога булган иймон мана шу «Роб» сузидан бошланади. Чунки, Аллох таалонинг бандалари билан муомала килувчи барча сифатлари мана шу Роб деган суз ичига киради. Яна бир томондан, илохликка даъво килган хар кандай зот ёки шахс мана шу Роб деган сузнинг маънолари такозо килган нарсаларга эга булиши шартдир! Агар шундай булмаса, бу илохликка килинган даъво пуч ва ботил экани аник булади. Роб сузи такозо килган нарсаларга – юкорида айтиб утилганидек - яратиш, бошкариш, ирода, кудрат ва мулкдорлик киради. Илохликни, яъни худоликни даъво килган хар кандай даъвогар, ибодатга лойик булиш учун мана шу сифатларга эга булиши шартдир, бу хакида Куръони каримда куп оятлар келган, шулардан бири – Иброхим алайхиссалом ва Намрут подшох уртасида, шунингдек, Мусо алайхиссалом ва Фиръавн уртасида булиб утган киссалардир. Бу киссаларда илохликни даъво килган хар бир подщохга нисбатан чиройли жавоб берди. Мен хохлаган одамимни улдириб, хохлаганимга хаёт бахш этаман деб даъво килган подшохга муносиб жавоб берди, бошкарув сузи ичига кирадиган маъноларни бирини талаб этди, ундан - куёшни чикадиган жойидан тескариси томондан чикаришни талаб этди, бу эса – айнан бошкарув маъноларининг бири эди. Бошкарувнинг бошка маънолари у ёкда турсин, хатто бир дона маъносига хам эга булолгани йук, Аллох таало мана шу оркали унинг илохликка килган даъвосини бекорга чикарди ва буни – илохликни даъво килаётган шахсни хакикатда хам бошкарувга эгами ёки йукми деган йул билан исботлади. Шу сабабли хам, худоликни даъво килган хар кандай шахс, мана шу тестдан утмас экан, унинг даъвоси макбул эмас. Хатто бошкарув ва тарбиянинг хакикий эгаси булган – Аллох тало хам Узини бандалрига таништирганда, аввало бошкарув факатгина унинг кулида эканини айтиб таништирган: «Барча мактов турлари – Оламларнинг бошкарувчиси булган Аллохга булсин! У мерибон ва рахмлидир. У киёмат кунининг якка козисидир!» деб, сунг: «Сенгагина ибодат киламиз ва Сендангина мадад сураймиз.» дейишга буюрди. Ибодатга буюришдан аввал, Узининг Роб эканини, ибодатга факатгина У Зот лойик эканини баён килди. Шу сабабли хам, Муаллиф р. бизга Аллох таалони таништиришни У Зотнинг бошкарувчи эканидан бошладилар. Бу маъноларга кейинги матнларнинг изохида янада кенгрок тухталамиз. «Шунингдек, Аллохнинг хак Илох эканига, ибодатга факатгина У Зот лойик эканига ва Ундан узга илохларнинг барчаси ботил эканига иймон келтирамиз». Изох: Ана энди бу масала янада ойдинлашади, чунки Хак илох – аввло Роб булишлиги лозим. Хак Илох Узининг кандай зот эканини мана шу Роб сузи оркали бандаларига ургатади. Роб сузининг ичига: яратиш, улдириш, тирилтириш, ризк бериш, ризкни манъ этиш, бой килиш, камбагал килиш, еру – осмонни бошкаруви, ёмонликдан саклаш, азоб жунатиш ва шу каби бошкарув маъноларини англатувчи нарсалар киради. Яратган Зотгина хак Илох була олади. Аллох Таало илохликни даъво килганларга бирон нарса яратганми, деб талаб куйди, уларни – кандай килиб илох булсин, ахир пашша хам ярата олмайди-ку, деб танбех берди. Демак, Аллох таалонинг хак илохлигининг биринчи аломати – У Зотнинг яратувчи эканидир. Рубубиятнинг яна бир куриниши – улдириш, яъни – жон олиниши. Бирон тирик жон Аллохнинг изнисиз улмас. Аллох таало Иброхим алайхиссалом ва Намрут уртасидаги тортишувни Куръони каримда баён килган. Унда Аллох таало улдиролмаган зот илох була олмаслигини таъкидлайди. Бу улдиришлик деганда, бир кишига пичок тикиб улдириш эмас, балки жон олиниши максад килингандир. Жон эса – факат Аллохниннг изни билангина чикади. Бирон нарса яратиб, жон кирита олмаган, ёки жон чикара олмаган заот илох була олмайди. Агар биз бу маъноларга яхши ахамият килсак, рубубийят – улухийятга, яъни, бошкарув – худоликка етаклайди. Чунки биз, Аллох таало яратишда, улдиришда, ризк беришда ва бошкарувнинг бошка турларида ёлгиздир, бу нарсаларда У Зотга ухшаши йукдир, мана шу нарсаларда ёлгиз булган Зотгина ибодатга лойикдир, деб иймон келтирамиз . Аллох таалони Зоти ила танишишнинг йулларидан яна бири – У Зотнинг исмлари ва сифатларини урганишдир. Шу сабабли хам, муаллиф р. кейинги матнларда Аллох таалонинг исм ва сифатлари ила таништирадилар. «Шунингдек, У Зотнинг гузал исмлари ва ухшаши йуқ олий сифатларига иймон келтирамиз». Изох: Аллох таалонинг гузал симлари ва олий сифатлари бор. Биз бу исмлар ва сифатлар оркали Аллох таалони янада яхши таниймиз. Исм ва сифатларга нисбатан куйидагича эътикодда буламиз ва йул тутамиз: 1. Аллох тало мана шу исмлари ва сифатларида яккадир. 2. Мана шу исмлар ва сифатлар оркали Аллох таалога янада каттик богланамиз, ундан куркамиз ва умид киламиз. Чунки исмлар ва сифатлар ичида – Аллох таалонинг кенг рахмати ва газабига далолат киладиганлари хам бордир. 3. Дуо килганимизда, мана шу исмларни уртага куйиб дуо киламиз, бу нарсага Аллох тало бандаларини буюрган: «Аллохнинг гузал исмлари бор, улар ила У Зотга дуо килинглар!» 4. Хар бир исм ва сифат Аллох таалонинг айнан Зотига далолат килади. Шу сабабли хам исм ва сифатлар билан эхтиёт булиб муомала килиш керак, уларни биронтасини хам инкор килиш мумкин эмас. Бир дона исмни инкор килган киши – Аллох таалони инкор килган булади, бу хакида Аллох тало шундай деган: «Аллох деб дуо киласизми, Рахмон деб дуо киласизми, кайсинисига (хох Аллох деб, хох Рахмон деб) дуо килинг, У Зотнинг гузал исмлари бордир!». Демак, Аллох деб дуо килсак хам, Рахмон деб, Аллохнинг биронта исмини айтиб дуо килсак хам бирдек экан, хар бир исм Аллохга далолат килар экан. Шу сабабли хам, агар бир донв исмни инкор килса, Аллох таалони инкор килган билан тенг булади. Ана энди, юкорида урганганларимиздан хулоса киламиз: «Шунингдек, У Зот мана шу нарсаларнинг (яъни: борлигида, яратувчилигида, мулк эгадорлигида, бошкарувда, исм-сифатларда ва ибодатга лойик илох эканлигида) барчасида ёлгиз эканига, бу нарсаларда Унинг шериги йук эканига иймон келтирамиз: «(У Зот) осмонлар, ер ва уларнинг орасидаги барча нарсаларнинг Роббисидир! (Эй Мухаммад а.с.!) Унга ухшаш Зотни биласизми?!» Марям,65. Изох: Йук, У Зотга ухшаши йук! Юкорида утган матнларда биз, Аллох таалони танитадиган бошлангич, аммо асосий нарсалар билан танишдик. Энди, муаллиф р. бизни Аллох таало билан янада яхширок таништирмокчилар: «Шунингдек, Бакара сурасининг 255-оятида зикр килинган исм-сифатларга иймон келтирамиз: «Аллох – Ундан бошка илох булмаган Зотдир. У Зотни мудрок босмайди ва ухламайди хам! Осмонлар ва ердаги барча нарсалар Уникидир. Унинг хузурида шафоат киладиганлар факатгина Унинг изни билангина шафоат кила олурлар. У Зот уларнинг утмишларию – келажакларини билади, улар эса, У Зот хакида факатгина У уларга билдирганинигина билурлар. Унинг курсиси осмонлару-ердан каттадир. Осмонлар ва ерни саклаб туриш У Зот учун кийин эмас. У олий ва улуг (булган Зот)дир.» Изох: Уйку – Аллохга нисбатан нуксондир. Аллох таалонинг Зоти Илохига ярашмайди. Ахир кандай килиб ухласин, ахир уйку – гафлатку, Аллох тало эса хеч нарсадан гафлатда колмайди, хама нарсани билиб туради, шу сабабли хам, «Бакара» сурасининг 255-оятида Узининг якка Худо эканини айтиб, бунинг сабабларини хам баён килди, мен хак илохман, чунки мен ухламайман, хатто мудрамайман хам деди. Ухламайдиган Зот – осмонлару – ердаги нарсаларни билиб, бошкариб туради. Уйку – Аллохга нисбатан нуксон, Аллох тало бундай нуксондан покдир, чунки У Зот чарчамайди, уйку эса – чарчокнинг дориси, уйкусиз бу дардга даво йук. Шу сабабли хам – уйку – бандага нисбатан камолдир, яъни вактида ухлаган одамни биз соглом деб биламиз, ухлолмаган одамни касал деймиз. Банда мана шу заифлиги оркали Аллох таалони накадар буюк Зот эканини англай олади, агарки Аллох тало ухламас эканми, У Зотни хатто мудрок хам босмас эканми, У Зот хеч нарсадан гофил булмайди, эртаю-кеч мени килиб турган ишларимни билади, деган эътикод ила яшайди ва Аллохга якинлашади. Гафлатда булмаган Зот – хама нарсадан хабардорми, осмонлару-ерда булган ишлардан, содир этилган жиноятлардан хабардорми, киёмат куни буладиган шафоатга ким хакли ёки нохак эканини хам факат У Зотгина хал кила олади. Шу сабабли хам, ухламаслигини эслатиб, хамманинг килган ишидан – хох у осмонда булсин, хох ерда булсин – хабардо эканини билдириб, энди киёмат куни хама шафоатга даъво килганда, ким бу шафоатга лойик ёки нолойик эканини хам узим хал киламан деди, чунки мен бандаларни кеча нима иш килганини, бугун нима килаётганини ва эртага нима иш килишини яхши биламан, хаммадан яширин килган ишларини факат мен яхши биламан, шу сабабли унинг жазо ёки мукофотини хам мен хал этаман деди. Бандаларни Аллох таало яхши билади, аммо улар У Зотни канчалик урганишмасин, бари бир тула тукис билолиайдилар, улар факатгина Аллох таало уларга Узи хакида билдирганларинигина биладилар. Чунки уларнинг акллари бунга етмас, бардош беролмас. Бардош беролмаслигига биргина – осмонлар, ер ва курси уртасидаги тафовутни мисол килиб куйди. Агарки сизларнинг аклларингиз шу осмон, ер ва курсини фаркини кандай эканига етмас эканми, мени мана шу бир-икки дона махлукимни урганишга етмас эканми, мени Узимни Илохий Зотимни урганиб, тула билишга кандай килиб етсин, деди. Курси, осмонлар ва ер…..Бу махлуклар хакикатда хам каттадир. Росул алайхиссалом уз хадисларида Арш, курси, етти осмон ва ерни фаркини баён килганлар. Хадиснинг умумий маъноси шунга далолат киладики, курси аршнинг олдида ката сахрога ташланган узук кабидир, етти осмон ва ер эса, курсининг олдида сахрога ташланган узук кабидир. Ана энди буларнинг улчами хакида бош котирадиган булсак, аклимиз бу нарсадан чегараланган эканини англаймиз. Шу сабабли хам, банда Аллох таало хакида факатгина У Зот билдирганинигина айтиши лозим, У Зот хакида хар хил фалсафий гапларни гапириш мутлако мумкин эмас, чунки бизни аклимиз бунга етмайди. Муаллиф р. яна бизларни Аллох таалонинг Зоти Илохийси ила таништиришда давом этадилар: «Шунингдек, «Хашр» сурасининг 22,23,24-оятларида зикр килинган Аллохнинг барча исм-сифатларига иймон келтирамиз». Изох: Бу оятларнинг маъноси куйидагичадир: «У Аллох – Ундан бошка илох булмаган Зотдир, факат Унинг Узи хак Илохдир. (У Зот) гайб ва шаходатни (яъни яширин ва ошкора нарсаларни) билгувчидир. У мехрибон ва рахмлидир. У Аллох – Ундан бошка илох булмаган Зотдир, факат Унинг Узи хак Илохдир. У (ёлгиз) подшохдир, (барча айб нуксондан) покдир, (Узи хохлаган бандаларини дунё бало-офатлари ва охират азобидан) омон килгувчидир, (бандаларнинг амалларини) куриб, кузатиб тургувчидир, кудрат сохибидир, буйсундиргувчидир, (танхо) кибр эгасидир. Аллох уларнинг (мушрикларнинг) ширкидан покдир. У Аллох – яратгувчидир, (йукдан) бор килгувчидир, (барча нарсага) сурат-шакл бергувчидир. Унинг гузал исмлари бордир. Осмонлар ва ердаги бор нарса У Зотга тасбех айтур. У Зот – кудрат ва хикмат сохибидир.» Ахамият беришимиз лозимки, Аллох таалонинг маърифатига йул – У Зотнинг ёлгиз экани, ёлгизлигига У Зотнинг яратиш, илм ва илохий сифатларга эга экани далолат килишидир. Бу оятлар мана шу маърифатлардан иборатдир. «Шунингдек, осмонлар ва ер мулки эгалиги факат У Зотга тегишли эканига, У Зот (Узининг) мулки ила хохлаган нарсасини кила олишига иймон келтирамиз: «У Зот хохлаган нарсасини яратади, хохлаган бандасига киз (фарзандлар) совга килади, хохлаган бандасига угил (фарзандлар) совга килади, ёки (бук из ва угилларни) эгизак килиб беради ва хохлаган бандасини бепушт килади. Албатта У билувчи, кодир (Зот)дир.» Шуро-49,50». Изох: Бу оятлар – киз фарзандларини тириклайин кумиб ташлаган, киз фарзандни хохламаган, имкон кадар угил фарзанд булишини хохлаган кавм устига нозил булган. Аллох таало бу кавмга: агар кулинглардан келса, узингларга киз эмас, угил фарзанд килиб олинглар, демокчи. Фарзанд масаласи – факатгина Кодир Аллохнинг иродасига боглик экани, фарзанд - У Зотнинг мулки эканини ва У Зот хохлаган бандасига хохлаган суратда беришини оятлар таъкидламокда. Аллох таало кимга угил, кимга киз фарзанд беришини яхши билади, шу сабабли хам оят охирида «Албатта У билувчи» деди. Нима учун? Аллох таало фарзанд бериш суратини турт хил сурада баён килди: 1. киз фарзандлар. 2. угил фарзандлар. 3. угил-кизлар. 4. бепуштлик. Аллох таало Иброхим алайхиссаломга угилларни берди, чунки у кишининг авлодларидан пайгамбарлар чикарди, пайгамбарлар эса факатгина эркаклардан булади. Лут ва Шуайб алайхиссаломга кизлар берди, улардан пайгамбар чикмади. Кимга кандай фарзанд беришни, ким кандай фарзандга лойик эканини Аллохнинг Узигина билади ва бунга кодирдир, шу сабабли хам оятнинг охирини куйидагича тугатди: «Албатта У билувчи, кодир (Зот)дир.» Мусонниф р. Аллох таалони кудрати ила таништириш билан бирга, исм-сифатлари ила ахам таништирмокчилар. Юкорида хам исм-сифатлар хакида маълумотлар утди, энди У Зотнинг илохий зотига тааллукли булган исм-сифатлари билан таништирмокчилар: «Шунингдек, У Зотнинг Шуро, 11-12 оятларида зикр килган исм-сифатларига иймон келтирамиз: «У Зотга ухшаш хеч нарса йук. У эшитувчи, курувчидир. Осмонлар ва ернинг очкичлари У Зотнинг кулидадир. Хохлаган бандасига ризкни кенг килиб, хохлаган бандасига ризкни тор килиб беради, албатта У Зот хар бир нарсани билгувчидир.» Изох: Аллох таалонинг эшитиши ва куриши – Узининг зоти илохийсига лойик холда деб биламиз. У Зотнинг эшитиши ва куриши бандаларнинг эшитиши ва куришига мутлако ухшамайди. Аллох таалони эшитади, куради десак, бандага ухшатиб куйган буламиз, чунки бандалар хам эшитадилар, курадилар деган одамлар – акидада адашганлардир. Чунки, яхши англашимиз лозимки, Аллохни курувчи, эшитувчи деб атасак, бандани хам эшитувчи, курувчи деб атасак, У Зотнинг эшитувчилиги билан банданинг эшитувчилиги бир хил булиб колмайди. Ахир, икки банданинг эшитиши ва куриши уртасида канча фарк буладику, Яратган Зот билан банда уртасида фарк булмасинми?! Ахмад эшитади ва куради, Мухаммад хам эшитади ва куради. Бу икковининг эшитиши ва куриши сабабли, иккисини бир хил демадик-ку, Ахмад дегани Мухаммад дегани, чунки Ахмад хам Мухаммад хам эшитади, демадик-ку! Ахмад - Мухаммад каби эшитгани учун Мухаммад булиб колмади-ку, ёки Мухаммад – Ахмад каби эшитгани учун Ахмад булиб колмади-ку! Шундай экан, икки банданинг сифатини бир хил булиши – иккисини бир хил кила олмас экан, Холик таало билан махлукнинг уртасида кандай килиб ухшашлик булсин?! Айнан мана шу маъноларни англатиш учун хам Аллох таало Узининг эшитувчи, курувчи эканини баён килиб, оят охирида У Зотнинг эшитиши ва куриши хеч кимга ухшамаслигини хам билдирди: «У Зотга ухшаш хеч нарса йук. У эшитувчи, курувчидир.» Оятдаги «Осмонлар ва ернинг очкичлари У Зотнинг кулидадир.» Осмонлар ва ерни бошкаруви, ёмгиру-корнинг каерга ёгиши, каерга ёгмаслиги, каердан ут-улан чикиб – каердан чикмаслиги ва экин-текинларнинг каерда униб, каерда унмаслиги – факат Кодир Зот булган – осмонлар ва ерни бошкарувчи Аллох иродасига ва бошкарувига богликдир. Шундай экан, бандаларнинг ризкига тааллуклт булган ишларни У Зот бошкарар экан, ризк масаласида факатгина Аллох таалогагина талпиниш, интилиш керак экан. Ризк масаласида бандага юзланманг, чунки унинг узи хам банда, Раззок булган Аллох таалога мухтож, сиз факат Аллохгагина юзланинг, У Зотдангина ризк суранг. Бу маъноларни кейинги матндаги оятлар яна хам равшанлаштиради, изохлайди: «Шунингдек, Худ-6, Анъом-59 ва Лукмон, 34–оятларидаги Аллохнинг исм-сифатларига иймон келтирамиз». Изох: Худ сурасидаги 6-оятнинг маъноси куйидагидан иборат: «Урмалаган нарса борки, барчасининг ризки Аллохнинг зиммасидадир. У Зот уларнинг турар жойларини хам, борар жойларини хам билур.» У Зот уларнинг канча умр куришларини хам, каерда вафот топишларини хам билур, шундай экан, уларнинг ризкини канча эканини ва качон тугашини хам яхши билади. Анъом сурасидаги 59-оятнинг маъноси куйидагидан иборат: «Гайб очкичлари Унинг хузуридадирким, уларни ёлгиз У Зотнинг Узигина билур. У Зот куруклик ва денгиздаги бор нарсаларни билур. Бирон барг шохидан узилиб тушмасин, албатта У Зот уни билур. Ер тагидаги хар бир дон, бор хулу-курук нарса албатта очик китобда (яъни Аллохнинг илми азалийсида) мавжуддир).» Узининг ризкини Аллохдан сураган бандани биз биламиз, аммо ризк манбаи булган экин-текин билан бевосита муомала киладиган дехкон хам Аллох таалогагина юзланиши, ерга экаётган донининг униши ва самара беришини факатгина Кодир Зотдан сураши лозимдир. Мана шу йул ила бу бандалар Аллох таалонинг кодир эканини англайдилар ва мана шу Кодир Аллохгагина ибодатга лойик эканини англайдилар ва ибодатларини У Зотга йуналтирадилар. Чунки хар бир нарсанинг билими – маърифати – ёлгиз Аллохнинг хузурида булгач, У Зотнинг билимига тааллукли булган нарсаларда аралашмаслик, узича бирон нарсаларни гапириб юбормаслик керак. Ризк – каердан нима унишини билган Зотнинг кулида эканини яхши англашимиз лозим. Бу хакида Лукмон сурасидаги 34-оятида маълумотлар келади, бу оятларнинг маъноси куйидагидан иборат: « Дархакикат, ёлгиз Аллохнинг хузуридагина (киёмат) соати (качон булиши тугрисидаги) билим бордир. У Зот (Узи хохлаган вактда, Узи хохлаган жойга) ёмгир ёгдирур ва (оналарнинг) бачадонларидаги хомилаларини (угилми-кизми, расоми-нуксонлими, бахтлими-бахтсизми эканини) билур. Бирон жон эртага нима иш килишини била олмас, факатгина Аллохгина билгувчи ва огохдир.» Банда – ризк учун харакат килишга буюрилган, канча ризк олишини эса, Аллох таалогина хал килади. Хатто Аллох таало «Вокеа» сурасида ризкимиз уз кулимизда деганларнинг даъволарини ботил килди. Ризк факатгина У Зотнинг изнида эканини, ким канча ризк еб, качон ризки тугаб, вафот этишини У Зотгина яхши билади. Мана шу Кодир Зотгагина ризк масаласида, умримизни узун булишида ва балою-офатлардан сакланишда юзланамиз. Кейинги матнларда Аллох таалонинг каломи, гапириш сифати хакидаги маълумотлар билан танишамиз: «Шунингдек, У Зотнинг гапиришига иймон келтирамиз. У Зот хохлаган вактда, хохлаган нарсасини, хохолаган бандасига, хохлаган суратда гапира олади. Бу маънога – Нисо сурасининг 164- ояти, Аъроф сурасининг 143-ояти ва Марям сурасининг 34-ояти далолат килади.» Изох: Юкорида таъкидлаганимиздек, Аллох таалонинг сифатлари банданикига мутлако ухшамайди. Шунингдек, У Зотнинг гапириш сифати хам бандаларникига ухшамайди. У Зотнинг гапириш сифатига далолат килувчи оятлар билан танишамиз. Нисо сураси, 164-оятининг маъноси куйидагидан иборат: «Мусо билан Аллохнинг Узи (бевосита) гаплашди.» Аъроф сурасидаги 143, 144-оятларининг маъноси куйидагидан иборат: «Качонки Мусо (ваъдалашган) вактимизда (Тур тогига) келиб, Парвардигори унга (бевосита) сузлагач, у (яъни Мусо): Парвардигорим, менга (жамолингни) курсатгин, Сенга бир карай, деди. (Аллох) айтди: Сен мени (бу дунёда) харгиз куролмайсан, аммо мана бу токка бок. (Мен унга куринурман.) Агар у (мен куринганимда) урнашган жойида тура олса, сен хам Мени кура оласан. Парвардигори у токка куринган вактда, уни майда-майда килиб ташлади ва (бу холни курган) Мусо хушсиз холда йикилди. Узига келгач, шундай деди: Пок Парвардигор, (ноурин савол беришдан) Узингга тавба килдим. Энди мен (Сенинг накадар буюк Зот эканингга) иймон келтирувчиларнинг аввали – пешкадамиман. Аллох айтди: Эй Мусо, хакикатан Мен Сени одамлар устида пайгамабарим булишга ва (бевосита) каломимни эшитишга танлаб олдим, Шундай экан, сенга ато этган нарсамни (яъни пайгамбарликни) олгин ва шукр килгувчилардан булгин!» Яхши англашимиз лозимки, калом – гапириш сифати – Аллох таалонинг Илохий Зотига тааллукли сифатларидан булгани учун хам бу гапириш сифатининг кандай эканига биз чукур киришмаймиз. Бизнинг бу борадаги этикодимиз куйидагидан иборат: Аллох таалонинг сузлаш сифати – Аллохнинг сифатларидан бири булиб, Куръони Карим, хадиси шариф ва сахобаларнинг иттифоки билан собитдир. Юкорида айтилганидек, Аллох таалонинг бу сифати Узининг Зоти илохийсига лойик булиб, бандаларникига мутлако ухшамас. Аллох таалонинг сузлаши – харфлар ва эшитиладиган товушлардан иборат булган сифатдир. Росул алайхиссалом: “Агар Аллох таало бир хукмини нозил килмокчи булса, вахий оркали гапиради,” дудилар. Ибн Хузайма р.нинг сахих жомеълари, Тавхид китоби, 95,96-хадислар. Абу довуд р. сунанлари, Суннат китоби, 4738-хадис. Аллох таало сузлашда биз каби огиз, тил, тиш ва харф хамда товуш чикариб берувчи аъзоларга мухтож эмас. Банданинг акли Аллох таалонинг кандай килиб гапиришига етмайди, унинг хакикатини идрок килолмайди, чунки инсоннинг акли бундан чегараланган. Шу сабабли хам, У Зотнинг кандай килиб гапиришини тасаввур килиш мумкин эмас. Инсон аслида, кузи билан курган нарсасинигина тасаввур кила олади холос. Чунки инсон нимани кузи билан курса, шу нарсанинг суратини миясига жойлаб куяди ва айнан шу нарсани тасаввур киламан деганда, миясига жойланган сурати оркали тасаввур килади. Аллох таалони эса хеч ким курмаган, У Зотнинг сузлашувини кай тарзда эканини хам хеч ким билмайди, курмааган, шу сабабли хам инсоннинг миясида бу хакида олдиндан маълумот ёки сурат булмагач, у Аллох таалонинг кандай сузлашишини тасаввур кила олмайди. Аллох таало хохлаганида, хохлаган бандасига, хохлаган вактда, хохлаган жойда ва хохлаган суратда хамда шароитда гапира олади. Аллох таало хохлаган вактида гапириши хакида Аъроф сурасининг 143-оятида шундай деган: «Качонки Мусо (ваъдалашган) вактимизда (Тур тогига) келиб, Парвардигори унга (бевосита) сузлади.» Бу оятда гапириш – Мусо алайхиссаломнинг келганларидан сунг содир булганига далолат килади. Демак, Аллох таало хохлаган пайтда гапирар экан. Аллох таалонинг гаплари харфлардан иборат, бу маънога Тоха сурасининг 12-ояти далолат килади: «Эй Мусо, Мен сенинг Парвардигорингман.» Бу калималар харфдан иборат, эшитилган пайтда хам харфлар булиб эшитилган. Кандай булгани эса, Аллохнинг Узигагина маълум. Аллох таалонинг каломи – товушдан хам иборатдир. Бу маънога Марям сурасининг 52-ояти далолат килади: «Биз унга (Тур) тогининг унг томонидан нидо килдик ва уни муножот килган холда (Узимизга) якин килдик.» Нидо ва муножот товуш билан булади. Аммо, яхши англашимиз ва унутмаслигимиз лозимки, бу товуш баандаларнинг товушига мутлако ухшамайди. Абдуллох ибн Унайс р.а.дан ривоят килинган хадисда Росул алайхиссалом: «Аллох таало махшар куни халойикни йигиб, уларга шундай нидо килиб: Мен подшохман, Мен хукм килувчиман, дейди. Бу товушни узокдагилар хам худи якидагилар эшитганадек эшитадилар,» дедилар. Имом Бухорий р.нинг сахихлари, Тавхид китоби, Аллох таалонинг: «Шафоат фойда бермайди» деган сузи маъноси баёни, 32-хадис. Имом Бухорий р.нинг «Адабул муфрад» китоблари, 970-бет. Имом Ахмад р.нинг Муснад китоблари, 3-том, 495-хадис. Аллох таалонинг сузлаш сифати азалдан бор, якинда пайдо булган эмас, Аллох таало азалдан гапириш сифатига эга ва абадий шундай булиб колади. Мана шу азалийлик ва абадийлик томонидан хам Аллох талонинг сузлаши банданинг сузлашига мутлако ухшамайди. Бу масалада жуда нозик акидавий масала булиб, бир канча тоифалар бу масалада адашиб кетишди. Уларнинг даъво килишларича, Мусо алайхиссаломга Аллох таало бевосита гапирмаган, балки Мусо алайхиссаломга келган товуш водийдан чиккан, дейишди. Биз бу гапга куйидагича жавоб берамиз: Мусо алайхиссалом эшитган товуш куйидагидан иборат: «Дархакикат Мен Аллохдирман, Мендан бошка (ибодатга лойик) илох йук. Шундай экан, Менгагина ибодат кил ва Мени зикр килиш учун намозни тукис адо кил!» Тоха-114. Бу каби Аллох таалонинг Зоти илохийсига тааллукли булган сузларни Аллохдан бошка хеч ким айтолмайди! Чунки бу суз – айнан Аллох таалонинг Зоти хакида, У Зотнинг, факат У Зотнинггина хаки булган нарса – ибодат хакида гапирилмокда. Шу сабабли хам бу суз Аллох таало томонидангина содир булгани аникдир. Юкорида айтиб утганимиздек, Аллох таало гапиришда бандалар каби асбоб-ускуналар, огиз, ханжара, тил, товуш ва тишга мухтож эмас. Аммо, Аллох таалонинг каломи товуш ила эшитилганини хам инкор килмаймиз, бу товуш бандаларнинг товуши каби эмасдир. Аллох таалонинг каломини товуш оркали эшитганлар ва келажакда эшитадиганларнинг тартиби куйидагича: 1. Мусо алайхиссалом. Аллох таалонинг каломини бевосита эшитганлар. Бу хакида Аллох таало Тоха сурасининг 13-оятида шундай деган: «(Эй Мусо! Сен узингга юбориладиган вахийга кулок тут!» 2. Жибрийл алайхиссалом. Аллох таалонинг каломини бевосита эшитганлар. Бу хакида Аллох таало Нахл сурасининг 102-оятида шундай деган: «Уни (яъни Куръонни) Рухул Кудс (яъни Жибрийл) хакикатда нозил килгандир (яъни осмондан олиб тушгандир).» Яъни эшитганларидан сунг бу оятларни олиб тушганлар. Аллох таалонинг оятлари муайян жойга ташлаб куйилмаганки, уни Жибрийл алайхиссалом кулларига олиб, олиб тушсалар, бундай эмас. 3. Фаришталар. Аллох таалонинг каломини бевосита эшитганлар ва эшитадилар. Бу хакида Аллох таало Саба сурасининг 23-оятида шундай деган: «(Аллохнинг) хузурида факат У Зотнинг Узи изн берган кишиларгагина шафоат фойда беру рёки улар (У Зотнинг изни билангина) узгаларни шафоат кила олурлар. Качонки Парвардигор (уларга шафоатга изн бериши биланок) дилларидан куркув кетказилади ва улар (бир-бирларига): Парвардигорингиз нима деди? (яъни хакикатда хам шафоатга изн бердими?) деб (савол килишганда, улар:) хакни айтди (яъни шафоатга хакикатда хам изн берди). У Зот юксак ва буюк Зотдир дейишиб (жавоб олурлар).» Росул алайхиссалом аршни кутариб турувчи фаришталар хакида шундай деганлар: «Роббимиз бир ишни хукм килса, аршни кутариб турувчи фаришталар тасбех айтадилар. Сунг осмон ахли тасбех айтадилар. Бу тасбех дунё осмонидаги фариштааларгача етади ва улар хам тасбех айтадилар. Аршга якин булган фаришталар аршни кутариб турганаларга: Роббингиз нима деганини айтишади.» Имом Муслим р. сахихи, Тиб китоби, 2229-хадис. 4. Пайгамбарлар хам Аллох таалонинг каломини бевосита товуш ила эшитганлар. Мисол учун: Аллох таало Росул алайхиссаломга меърож кечасида гапирганлар. 5. Аллох таало киёмат куни муъминларга гапиради, Аллох азза ва жалла билан улар уртасида таржимон, восита булмайди. Шунингдек, Аллох таало ахли жаннатга хам гапиради. Росул алайхиссалом бу хакида: «Аллох таало жаннат ахлига: Эй жаннат ахли! дейди. Шунда жаннат ахли: лаббай, эй Роббимиз, деб жавоб кайтарадилар,» дедилар. Имом Бухорий р.нинг сахихлари, Пайгамбарлар китоби, 222-хадис. 6. Осмонлар хам Аллох таалонинг каломини бевосита товуш ила эшитганлар. Наввос ибн Самъон р.а.дан ривоят килинган хадисда Росул алайхиссалом: «Аллох таало бир ишни хукм килмокчи булса, уни вахий оркали нозил килади. Агар гапирса, осмонлар Аллох таалодан куркканидан титраб кетади. Осмон ахли буни эшитганда, дахшатга тушадилар,» дедилар. Муттафакун алайх булган хадис. Куръони карим хам Аллохнинг каломидир, Уни Мухаммад алайхиссаломга Жибрийл алайхиссалом оркали нозил килгандир. Куръон – махлук эмас, унинг харфи ва товуши хаммаси – Аллох талонинг томонидан содир булгандир. Имом Таховий р. бу борада узларининг «Акида Таховия» деб номланган китобининг матнида шундай деганлар: «Куръон – Аллохнинг каломидир. У – Аллох таалонинг Узи тарафидан (сузма-суз) айтилиб содир булган, бунинг кандай булганлиги бизга номаълумдир, кейин уни Росули алайхиссаломга вахий тарзида нозил килгандир. Хамма муъминлар Куръони каримни ана шундай (тарзда нозил булган) деб тасдиклайдилар ва уни махлукларнинг каломи каби яралган эмас, балки Аллох таалонинг хакикий каломидир, деб иймон келтирадилар. Кимда ким Куръонни эшитгач, бу инсоннинг сузи деб эътикод килса, кофир булиши аникдир. Бундай кимсани Аллох таало ёмонлаган ва: «Мен уни якинда Сакар – жаханнамга киритаман,» деб тахдид килган.» «Ал-Акида Аттаховийя» китобининг шархи, 35-матн, 168-бет. Куръони карим Аллох таалонинг каломи эканига, У Зотнинг сузи эканига куйидаги оят далолат килади: «…токи У Аллохнинг каломини эшитсин…» Тавба сураси, 6-оят. Куръон нозил килинганлиги, ерга туширилганлигига куйидаги оят далолат килади: «Барча оламларни (охират азобидан) куркитувчи булсин деб, Уз бандаси (Мухаммад алайхиссалом)га Фурконни нозил килган Аллох – барокатли, буюкдир!» Фуркон сураси, 1-оят. Фуркон – Куръони каримнинг исмларидан бири булиб, у – хак билан ботилни уртасини ажратувчи дегаа маънога далолат килади. Куръон – махлук эмаслигига куйидаги оят ишора ила далолат килади: «Огох булингизким, яратиш ва буюриш – факат У Зотникидир.» Аъроф сураси, 54-оят. Аллох таало бу оятда буйрук билан яратиш уртасини ажратди. Буйрук – махлук эмас, Куръон эса – Аллохнинг буйругидир, буйрук – махлук эмас, Куръон эса – Аллохнинг буйругидир, бу маънога куйидаги оят далолат килади: «(Эй Мухаммад алйхиссалом!) Шундай килиб биз, (худи Сиздан аввалги пайгамбарлараг вахий килганимиз каби,) уз амримиз билан Сизга рухни вахий килдик.» Шуро сураси, 52-оят. Шунингдек, Талок сурсининг 5-оятида: «Бу – Аллохнинг сизларга нозил килган буйрукларидир.» Аллохнинг каломи – У Зотнинг сифатидир, Аллохнинг сифати махлук эмас, махлук булмайди. Куръон – Аллох томонидан бизга кайфияти номаълум холда содир булди, чунки Аллох таало Куръонни Узининг мукаддас Зотига изофа килди, яъни боглаб зикр килди. Калом – ким томонидан содир булган булса, уша Зотдан бошкасига нисбат килинмайди, агар нисбат килинган такдирда хам, асли каломнинг эгаси гапирган Зот булиб колаверади. Куръон – Аллох таалога кайтади. Замон охирлашганда Куръон Аллох таалонинг хузурига кайтиши хакида куп асарлар келган. Хузайфа ибн Ямон р.а.дан ривоят килинган хадисда Росул алйхиссалом: «Аллох талонинг китоби (замон охирлашганда) бир кечанинг узида кутарилиб кетади. Ер юзида ундан бир оят хам колмайди,» дедилар. Ибн Можжа р.нинг Сунан китоблари, Фитналар китоби, 4049-хадис. Аллохнинг каломи – харфлар ва сузлардан иборатдир. Мусонниф р. бу маънога далолат килувчи куйидаги далилларни келтирадилар. 1. Кофирлар Куръонни шеър деб атадилар. Демак, Куръон харфлар ва сузлардан иборат. Чунки шеър деб – харф ва суздан ташкил топган нарсага айтилади. 2. Аллох таало Куръонни ёлгонга чикарганлардан худди шундай Куръон олиб келишни талаб этди. Улар хам худди шундай харф ва суз булган нарсани келтиришга буюрилдилар. Аллох таало улардан уларнинг кулларидан келмайдиган нарсани ёки улар умуман билмайдиган нарсаларини талаб этмади, балки худди шу харфлар ва сузлар каби булган илохий суз келтирганлар, деб талаб куйган эди. Аммо улар, буни уддасидан чиколмадилар, бу ишнинг уддасидан чикишлари мумкин хам эмас эди! 3. Аллох таало Куръони каримда: «Качон уларнинг олдида бизнинг очик оятларимиз тиловат килинса, охиратдан умиди булмаганлар: бундан бошка бир Куръон келтир ёки буни узгартир, дейишди,» деди. Юнус сураси, 15-оят. Оят – тиловат килинадиган нарса – харфлар ва сузлардан иборат эканига далолат килади. 4. Аллох таало Куръони каримни – калбларда ёд булган ва лаавхул махфузда ёзилган эканини хабарини берди: «Йук, У (Куръон) – илм ато этилган зотларнинг кунгилларидаги аник – равшан оятлардир.» Анкабут сураси, 49-оят. Шунингдек, Аллох таало куйидаги оятда: «Албатта У (Куръон) – асралган (сакланган) китоб (Лавхул махфуз) даги улуг Куръондир, Уни факат тахоратли - покиза кишиларгина ушларлар.» Вокеа сураси, 77-78-оятлар. Росул алайхиссалом: «Ким Куръонни тугри тиловат килса, Унинг хар бир харфи учун у кишига 10 тадан савоб берилади. Ким уни укиса-ю, лекин унда хато килса, унга хар бир харф учун бир савоб берилади,» дедилар. Имом Найсамий р.нинг «Мажмаъуз завоид» китоблари, 7-том, 163-бет. 6. Абу Бакр р.а. шундай дедилар: «Бизнинг наздимизда Куръонни тугри укиш – унинг баъзи харфларини ёд олгандан яхширокдир!» 7. Али р.а. шундай деганлар: «Ким Куръоннинг бир харфини инкор килса, Унинг хаммасини инкор килибди!» 8. Мусулмонларнинг бу борадаги иттифоки куйидагича: Ким Куръондан бир сурани, ёки бир оятни, ёки бир сузни, ёки бир харфини инкор килса, кофир булади! 9. Куръон сураларининг адади (саноги) 114 та булиб, уларнинг 29 таси харфлар ила бошланади. Мисол учун: «Алиф Лам Мим» деб бошланувчи Бакара сураси, ёки «Ясин» деб бошланувчи суралар. Бу харфларни «Хуруф мукоттаъот», яъни – маъноси ман этилган харфлар деб аталади. Буларнинг маъносига киришиш мумкин эмас, бу харфларнинг маъносини факатгина Аллох таалонинг Узигина билади. Баъзилар бу харфларга бир канча маъноларни берганлар, лекин бу харфлар айнан шундай маънода эканига далолат килувчи оят ёки хадис йук. Шу сабабли, Аллох талонинг Узи манн этган нарсалрга киришишдан тийилишимиз, Куръони карим ва хадиси шарифдан далолати булмаган нарсаларда аклимизга суяниб бирон нарса дейишдан кайтишимиз лозим. Шу сабабли хам, бу мукоттаъот харфлар хакида Аллох таало хеч нарса демадими, биз хам хеч нарса демймиз, маъносига киришмаймиз. «Шунингдек, Аллохнинг калималари чексиз ва битмас тугаммас эканига иймон келтирамиз. Бу хакида Аллох таало Лукмон сурасининг 27-оятида шундай деган: “Агар ер юзидаги барча дарахтлар каламга айланса, денгиз ва унга ёрдамчи яна етти денгиз сиёх булса, бу калам ва сиёхлар тугайди-ю, Аллохнинг калималари тугамайди. Аллох азиз, хаким булган Зотдир.”» Изох: Оятнинг маъноси – Аллох таалонинг калималари накадар чексиз эканини курсатиб турибди. Уларни хеч кандай йул билан саноини, адогини килиб булмайди, уларнинг илми факатгина Аллох таалонинг хузуридадир. «Шунингдек, Аллохнинг сузи – агар хабар дейилса – энг ростгуй хабар эканига, У Зотнинг сузи ила хукм килинса – энг одил хукм булишига, У Зотнинг сузи тиловат килинса – энг гузал суз эканига иймон келтирамиз, Аллох таало Анъом сурасининг 115-оятида шундай деган: “Роббингиз сузи тугрилик ва адолатда энг комилидир!” Шунингдек, Аллох тало бу хакида Нисо сурасининг 87-оятида шундай деган: “Аллохдан кура тугри гапирувчи борми?!”» Изох: Бирон хукмда Куръони каримдан далил олиб келингандан сунг, бунга буйинсунмаслик – мусулмон эркак ва муслима аёл учун мумкин эмасдир, чунки Аллох таало бирон хукмни куръони карим ёки Росули алайхиссалом оркали нозил килса, хар бир муъмин ва муъмина учун бу хукмни бажариш шартдир, шарафдир, хатто хохласам киламан, хохламасам йук дейишга хакки йукдир. Куръони каримдан олинган хукмга куркмасдан, хотиржам амал киласиз, чунки у – мана шу буйрук ва валомнинг сохибидир. Аммо сиз Куръони карим ва Росули алайхиссаломнинг сузларини ташлаб, аклга эргашсангиз, Аллох таало сизни айблайди. Куръони карим – энг гузал суздир, унинг тиловатидан этлар титрайди, калблар эрийди, кузлар йигалйди. Чунки Куръони карим тиловати ила мусулмон кишининг иймони зиёда булади, бу хакида Куръони каримда шундай дейилган: «Агар унинг (яъни Куръони каримнинг) оятлари тиловат килинса, уларнинг (яъни муъминларнинг) иймонлари зиёда булади.» Бу оятдан куйидаги хулосаларни оламиз: 1 . Куръони карим тиловати – иймонни зиёда ва мустахкам килиш йулларидан бири эканлиги. 2. Куръони карим тиловатини эшитган пайтда, ундан таъсирланмаслик – иймоннинг заиф эканлигига далаолат килиши. 3. Тиловат – амалга сабаб булиши керак эканлиги. «Шунингдек, Аллох таало Узининг махлуклари устидан Зоти ва сифатлари ила олий эканига, махлук борки, барчаси Аллохдан пастда эканига иймон келтирамиз. Аллох таало Баккара сурасининг 255-оятида шундай деган:"У (Зот) олий, улугдир." Шунингдек, Юнус сурасининг 3-оятида шундай деган: “У Зот осмонлар ва ерни олти кунда яратди, сунг аршга олий булди.” Аллох таалонинг арш устида олий эканлиги – У Зотнинг илохий зотига лойик булган олийлик булиб, бу олийликнинг кандай эканини факатгина Аллохнинг Узи билади.» Изох: Аллохнинг арш устида олий экани хакидаги масала – эътикод илми ичидаги энг нозик ва куп ихтилофларга сабаб булган масаладир. Шу сабабли хам, куп кишилар бу борада адшиб, хар хил фалсафа ва фирлардан таъсирланиб, Аллох таалонинг зоти хакида билимсизлик ила мумкин булмаган нарсаларни гапириб юборишди. Биз бу каби фикрлардан узокмиз ва эхтиёт буламиз. Имом Абил Из Ал-Ханафий р. узларининг «Акида Таховийя» китобига килган шархларида арш масаласида куйидагиларни келтирадилар: «Арш ва курсий хакдир. Рахмон Таалонинг арши хакдир, бу хакида бирор шак-шубха йук. Куръони каримда бу хакида куп оятлар келган, улардан: «У (Аллох) буюк арш эгаси булган Зотдир.» Буруж сураси, 15-оят. Шунингдек: «У Зот юксак мартабали, арш сохибидир.» Гофир сураси, 15-оят. Шунингдек: «Сунг аршга олий булди.» Аъроф сураси, 54-оят. Мазкур оятнинг маъносини кенгрок шархлаб, Имом Тобарий р. шундай дейдилар: «Эй одамлар! Сизларнинг Роббингиз – Саййидингиз ва ишларингизни ислох килувчи Зотдир, барча нарсаларнинг ибодатига мутлак лойик булган Зотдир! У Аллох яна шундай Зотки, осмонлар ва ерни олти кунда яратди. Бу кунлар: якшанба, душанба, сешанба, чоршанба, пайшанаба, ва жумъа кунларидир. Кейин Узининг улуглиги ва зоти илохийсига лойик холда аршга кутарилди. Ул Зот кечани кундузга урар (утказади), кеча келса, кундуз шу захоти кетур. Хамда Ул Зот куёш, ой ва юлдузларни уз амрига буйсундирган холда яратди. Огох булингизким, яратиш ва буюриш факат Уникидир. Барча оламлар Роббиси – Аллох – яхшилик ва эхсони куп булган улуг Зотдир.» Шунингдек: «Ул Зот аршга олий булгандир.» Тоха сураси, 5-оят. Шунингдек: «(ибодатга лойик) хеч кандай илох йук, факатгина арш сохиби булган Зотгина бордир (ибодатга лойикдир)!» Муъминун сураси, 116-оят. Шунингдек, бу масалага – Намл сурасининг 26-ояти, Хакко сурасининг 17-ояти, Зумар сурасининг 75-ояти, Аъроф сурасининг 53-ояти, Юнус сурасининг 3-ояти, Раъд сурасининг 2-ояти, Фуркон сурасининг 59-ояти, Сажда сурасининг 4-ояти ва Хадид сурасининг 4-ояти хам мана шу масалага далолат килади. Росул алайхиссалом дуоларидан бирида шундай дедилар: «Ла илаха иллаллоху алъазийм алхалийм, ла илаха иллаллоху хува роббул аршил азийм...» Дуонинг маъноси: «Улуг ва рахмли булган Аллохдан бошка илох йук, буюк арш эгаси булган Аллохдан бошка илох йук…» Абдуллох ибн Аббосдан ривоят килинган, муттафакун алайх булган хадис. Арш сузининг араб тилидан тугридан тугри таржимаси – подшохнинг тахти деган маънога далолат килади. Аллох таало Малика Билкис хакида Намл сурасининг 23-оятида, Худхуд деган кушнинг тилидан шундай дейди: «Дархакикат мен бир аёлни курдим. У аёл уларнинг маликаси экан. Унга барча нарсалардан ато этилган булиб, катта тахти хам бор экан.» Демак, Куръони карим подшох ёки малика утирадиган тахтни арш деб атади. Баъзи фалсафани нотугри талкин килган кишилар, аршни – барча томонлардан оламни ураб турувчи фалак деб тафсир килишди. Бу маъно – шариатга тугри келмаслигидан ташкари, араб тили коидаларига хам зиддир. Юкорида, араб тилини энг адабий турини баён килган Куръони карим, арш сузини подшохнинг тахти деб атганини айтиб утдик. Шу сабабли, аршни фалак дейиш – ботилдир. Балки, арш – нихоятда улкан махлук булиб, уни Аллохдан бошка хеч бир зот ихота кила олмайди, тулик камраб ололмайди, жуда улкан – улкан фаришталарнинг бир нечаси уни кутариб турадилар, у – Фирдавс жаннатининг шифтидир. Бу маъноларнинг хаммаси Росул алайхиссаломнинг хадисларида айтилган. Имом Бухорий р.нинг Жомеъ сахихларида ривоят килинган хадисда Росул алайхиссалом: «Аллох таалодан жаннат сураганингизда, Фирдавс жаннатини суранглар, чунки у жаннатнинг энг уртаси (юкориси)дир. Унинг тепаси Рахмон таалонинг аршидир, » дуганлар. Баъзи илмни даъвао килган кишилар, аршни – мулк деб хам тафсирлашди. Бу хам мумкин эмас, чунки арш сузига бундай маъно бериладиган булса, бу маъно Аллох таалонинг куйидаги оятига зид булиб колади: «Киёмат куни уларнинг устида Парвардигорингизнинг аршиии саккиз фаришта кутариб турур.» Шунингдек, Худ сурасининг 7-оятига хам зиддир: «Илгари У Зотнинг арши сув устида эди.» Яъни: Арш остида сувдан булак хеч нарса яратилмаган эди. Демак, аршни мулк деб тафсир килиб булмайди, чунки Аллох таалонинг мулкаини фаришталар кутара олмайди, вахолванки биз аршни саккиз фаришта кутариб туришини айтгандик, Аллох таалонинг мулкини эса, фаришталар кутара олмайди, чунки Аллох таалонинг мулки канча эканини факат У Зотгина билади. Бундан ташкари, аршни мулк деб булмайди, чунки Аллох таалонинг мулки сув устида эмас. Шу саьбабли, аршни мулк деб тафсир килиш мумкин эмас. Яна яхши билишимиз лозимки, аршнинг устунлари хам бордир. Бу устунларга – фаришталар деб маъно бериш мумкин эмас. Чунки устун бошка, аршни кутариб турувчи фаришталар бошкадир, буларнинг иккиси алохида – алохида нарсалардир. Абу Довуд р.нинг Сунан китобларида ривоят килинган хадисда Росул алайхиссалом: «Менга, аршни кутариб турувчи Аллохнинг фаришталарининг бири хакида сузлаб беришга изн берилди. Унинг (яъни бу фариштанинг) кулогининг юмшогидан буйнигача булган жой – 700 йиллик масофага тенгдир,» деганлар. Абу Хотим р.нинг ривоятларида эса, Росул алайхиссалом: «Куш бу жойдан (яъни, кулогининг юмшогидан то буйнигача булган жойдан) 700 йил муддатда учиб утади,» дедилар. Демак, агар бу хадисларга чукур мулохаза билан назар солсак, бу маъноларни акл ила тасаввур килиш мумкин эмас, бу далилларни кандай булса, шундайлигича кабул килиш зарур, бунинг маъноси ундай булса керак, бундай булса керак дейиш – Аллох таало, Унинг Росули ва шаръий далилларга нисбатан тула таслим булган мусулмон киши учун мумкин эмас. Арш – жуда улкан махлук булиб, унинг катталигини факатгина Аллох таало билади, У Зотнинг Узигина билади, У Зотдан бошка хеч ким уни улчолмайди. Муфассирлардан Суддий р. бу оят тафсирида: «Аршнинг олдида курси – осмонлар ва ерни уз ичига олган бир нарсадир,» деганлар. Ибн Жарийр Аттобарий р. узларининг тафсир китобларида бу оятни тафсир килувчи хадисни келтирганлар, унда Росул алайхиссалом: «Курси – аршнинг олдида сахрога ташланган узук кабидир,» деганлар. Аллохнинг аршини – Аллохнинг илми деган хадис – Ибн Аббос розияллоху анхудан ривоят килинган, деб айтишган. Лекин, бундай эмас. Чунки бу хакида у кишидан мустахкам ривоят килинган хадисларда бундай гап келмаган. Хулоса шуки, арш ва курсий – гайб масалаларидан булиб, уларнинг кандай эканини факат Аллох билади. «Шархи Акоиди Аттаховийя» китоби, 58-матн. «Шунингдек, Аллох таало арш устида, юкорида була туриб, бандалари билан бирга эканига иймон келтирамиз. Аллох таало уларнинг ахволларини билиб туради, сузларини эшитади, килган ишларини куради, уларнинг ишларини бошкаради, холатларини бошкаради, уларнинг ризкини беради, хохлаган бандасига мулк беради, хохлаганидан мулкни олиб куяди, хохлаган бандасини азиз килади, хохлаган бандасини хор килади, барча яхшилик унинг кулидадир, У Зот барча нарсага кодирдир. Шу ишларнинг барчасини килолган Зот – аршда буладими, ёки ундан-да юкорирокда буладими, махлуклари ила хакикий суратда бирга була олади, У Зот бунга кодирдир. Юкорида булган Зот кандай килиб биз билан бирга булла олади, дейилмайди. Чунки У Зот хеч нарсага ухшамайди, бизнинг улчовларимизга тугри келмайди, бизнинг улчовларимиз ила улчанмайди. Бу хакида Аллох таало Шуро сурасининг 11-оятида шундай деган: “ У Зотга ухшаш хеч нарса йук, У эшитувчи, курувчидир.” Адашган тоифалардан бири булган Хулулийлар Аллохнинг каерда экани хакида: Аллох таало бандаси ила ердадир, дейишди. Биз бундай гапдан эхтиёт буламиз, бундай ботил сузни айтган одам кофир булиб колишдан эхтиёт булсин, деймиз. Чунки у Аллох таалога нисбатан нуксон булган сифатни ишлатибди. Яхши билишимиз лозимки, Аллох таалони ерда дейиш билан, бандалар билан бирга дейиш уртасида катта фарк бор.» Изох: Маъийят – Аллох таалонинг бандалар билан бирга эканлиги – акида илмидаги энг нозик масалалардандир. Бу хусусда уламолар уртасида жуда куп гаплар булган, айнан шу сабабли хам, муаллиф р. матнда бу гапга тухталдилар. Биз шуни яхши англашимиз лозимки, Аллох таало – олийлик сохиби, олий Зот, шу сабабли хам бу масалада адашмаслик учун, Аллох таалонинг каерда экани хакида куйидагича хулоса киламиз: Аллох таало энг олийдир, хама махлукотлардан олийдадир, У Зотдан олий бирон нарса йук. Аммо, шу билан бирга, Аллох таалонинг олийлиги – бандалр хакида билмай колишига сабаб булмайди, балки Аллох таало бандалар билан биргадир, Узининг илми, куриши ва эшитиши ила улар билан биргадир, бу олийлик – Аллох таалонинг бандалр ила бирга булишидан тусмайди, чунки бу олийлик биз билган баландлик эмас, балки – Аллох таалонинг олийлиги – У Зотнинг Зоти илохийсига хос ва лойик булиб, бу олийлик кандай эканини факат Унинг Узигина билади. давомли...
|
||
Maktublaringizni quyidagi manzilga yuborishingizni so'raymiz Copyright © 2004Robita |